Αρχαία Πιάλεια – Παλιόκαστρο

Η αρχαία Πιάλεια βρίσκεται ανάμεσα στην Καρβουνολεπενίτσα (σημ. Πιάλεια) και το Ξυλοπάροικο, σε μια κωνική κορυφή (θέση Παλιόκαστρο, υψομ. 400 μ.), πάνω από την πεδιάδα, που συνδέεται με το όρος Κόζιακας. Την κορυφή περιβάλλει ισχυρό τείχος, ακανόνιστο ισόδομο τραπεζιόσχημο, του 4ου αι. π.Χ., το οποίο διερευνήθηκε μερικώς από τον Παναγιώτη Καστριώτη στις αρχές του περασμένου αιώνα. Προς ανατολάς ο λόφος κατηφορίζει απότομα προς την πεδιάδα, όπου υπάρχει μεγάλη διασπορά κεραμικής και πιθανώς βρισκόταν η κάτω πόλη της Πιάλειας. Σύμφωνα με τον ανασκαφέα, το τείχος έχει μήκος 32 μ., πλάτος 23 μ. και πάχος 0,65 μ. Στο δυτικό τμήμα του τείχους υπάρχει μια πύλη. Στο μέσον της ακρόπολης ο Καστριώτης ανέσκαψε τα θεμέλια μικρού οικοδομήματος, που θεώρησε ότι ήταν ιερό της Αρτέμιδος. Ανάμεσα στα ευρήματα της ανασκαφής του ιερού ο Καστριώτης αναφέρει, μεταξύ άλλων, νομίσματα του 4ου αι. π.Χ., δέκα σιδερένιες λόγχες και αιχμές δοράτων, δύο σιδερένιες λεπίδες ξιφών, ένα σιδερένιο λοφίο περικεφαλαίας, χάλκινο ασπίδιο, κεφαλή πήλινου γυναικείου ειδωλίου, τμήμα αγαλματίου (κνήμη), καθώς και ένα αρχαϊκό χάλκινο αγαλμάτιο Αμαζόνας των τελών του 6ου-αρχών 5ου αι. π.Χ. Στη θέση Φτελιά, όπου ο Καστριώτης παρατήρησε «θεμέλια συνοικισμού», βρήκε ένα αναθηματικό ανάγλυφο του 2ου αι. π.Χ. με την επιγραφή ΤΗ ΑΡΤΕΜΙΔΙ, καθώς και ένα αναθηματικό ανάγλυφο καθήμενης γυναίκας που θηλάζει βρέφος, τα οποία θεώρησε ότι προέρχονται από το ιερό στην κορυφή του λόφου. Με την Υ.Α. 12524/9-12-1964 (ΦΕΚ 38/Β/19-1-1965) κηρύχθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος τα «αρχαία λείψανα μεταξύ των χωριών Πιάλεια (Λεπενίτσα) και Ξυλοπάροικον, αποδιδόμενα εις την αρχαίαν πόλιν Πιάλειαν και δη το ύψωμα Παλιόκαστρο (υψομ. 400 μ.) και τα εν τη κάτωθεν αυτού θέσει (Φτελιά) αρχαία λείψανα». Ορισμένα από τα ευρήματα εκτίθενται στο δημοτικό Μουσείο της Πιάλειας.