Ταφόνι και Γεωμορφές Αγίου Δημητρίου

Οι χαρακτηριστικοί βραχώδεις σχηματισμοί στον Άγιο Δημήτριο Καλαμπάκας αποτελούν συνέχεια του συμπλέγματος των Μετεώρων προς τα βόρεια. Στην επιφάνεια των βραχωδών εμφανίσεων του Αγίου Δημητρίου, οι διεργασίες διάβρωσης έχουν δημιουργήσει μεγάλες ή μικρές κοιλότητες που ονομάζονται «ταφόνι». Οι βραχώδεις εμφανίσεις από συνεκτικά κροκαλοπαγή και ψαμμίτες της ενότητας Κροκαλοπαγών Μετεώρων, αποτέθηκαν ως υποθαλάσσια ριπίδια και ανήκουν στη Μεσοελληνική Αύλακα ως μέρος του Σχηματισμού Πενταλόφου-Μετεώρων ηλικίας Ανώτερο Ολιγόκαινο – Κάτω Μειόκαινο (10-30 εκατομμύρια χρόνια). Τα ταφόνι αποτελούν δομές κυψελοειδούς αποσάθρωσης που οφείλονται στην επιλεκτική διάβρωση των κροκαλοπαγών από τη δραση του ανέμου και του νερού. Αντίστοιχες δομές ταφόνι μπορούμε να δούμε και στους βράχους των Μετεώρων αλλά και σε άλλες εμφανίσεις παρόμοιων βραχώδων σχηματισμών όπως στο Γάβρο, και Σαρακήνα.

Από γεωλογικής άποψης, οι βράχοι της ευρύτερης περιοχής των Μετεώρων (Καλαμπάκα, Γάβρος, Άγιος Δημήτριος κ.α.) αποτελούνται από μολασσικά ιζήματα που ανήκουν στη Μεσοελληνική Αύλακα, μία τεράστια θαλάσσια λεκάνη που ξεκινούσε από τον γεωγραφικό χώρο της σημερινής Θεσσαλίας και έφτανε έως και τη σημερινή Αλβανία. Είχε μήκος 200 τουλάχιστον χιλιομέτρων και πλάτος 30-40 χιλιομέτρων. Εκατέρωθεν της στενόμακρης αυτής θαλάσσιας λεκάνης αναδύονταν οροσειρές που ταυτίζονται με τη σημερινή μορφολογία. Στα δυτικά είναι η οροσειρά της Πίνδου και στα ανατολικά τα βουνά Βέρμιο, Άσκιο, Βούρινος και Βουνιάσα. Τα μεγάλα ποτάμια που χύνονταν στη θάλασσα αυτή, διάβρωναν τους παραπάνω ορεινούς όγκους, μετέφεραν και απέθεταν μεγάλες ποσότητες υλικών για εκατομμύρια χρόνια. Στη Μεσοελληνική Αύλακα ανήκουν οι γεωλογικοί σχηματισμοί Τσοτυλίου, Πενταλόφου-Μετεώρων, Επταχωρίου και Κρανιάς-Ριζώματος που εμφανίζονται στο Γεωπάρκο. Οι βράχοι των Μετεώρων αποτελούνται από τα Κροκαλοπαγή των Μετεώρων, μια σειρά συνεκτικών κροκαλοπαγών και ενστρώσεων ψαμμίτη, τμήμα του Σχηματισμού Πενταλόφου – Μετεώρων ηλικίας Ανώτερο Ολιγόκαινο – Κάτω Μειόκαινο (10-30 εκατομμύρια χρόνια). Ο Σχηματισμός Πενταλόφου – Μετεώρων εμφανίζεται στο Γεωπάρκο Μετεώρων – Πύλης από τα βόρεια όρια  του πάρκου με το νομό Γρεβενών έως τη Σαρακήνα και Περιστέρα στα νότια. Τα Κροκαλοπαγή Μετεώρων αποτελούν δελταϊκές αποθέσεις τύπου Gilbert. Δελταϊκές αποθέσεις τύπου Gilbert σε μεγάλη έκταση συναντούμε και στο βόρειο τμήμα της Πελοποννήσου (ηλικίας > 5 εκατομμυρίων ετών) και αποτίθενται σήμερα υποθαλάσσια στον Κορινθιακό κόλπο (εκβολές Σεληνίτη, Βουραϊκού ποταμού κ.α.). Τα συνεκτικά κροκαλοπαγή και ψαμμίτες (τουρβιδίτες) αποτέθηκαν πριν 10-20 εκατομμυρία χρόνια υποθαλάσσια, στις εκβολές μεγάλων ποταμών από το βορειότερο τμήμα της ΜεσοΕλληνικής Αύλακας. Οι κροκάλες και χαλίκια που βλέπουμε σήμερα μέσα στα κροκαλοπαγή των Μετεώρων αποτελούνται από μεταμορφωμένα, γρανιτικά και ανθρακικά πετρώματα, και μεταφέρθηκαν μέσω ποταμών από τα βουνά που περιέβαλαν τη Μεσοελληνική Αύλακα.

Τα ταφόνι ως γεωμορφές συναντώνται σε διαφορετικής συστασης γεωλογικούς σχηματισμούς, με διαφορετικούς μηχανισμούς γένεσης όπως χημική διάβρωση, αποσάθρωση κτλ. Στα κροκαλοπαγή των Μετεώρων, η εμφάνιση τους είναι κυρίως οριζόντια, καθώς ακολουθούν τη στρωμάτωση των σχηματισμών. Σε κάποιους βράχους μπορούμε να δούμε και μεγάλα κατακόρυφα ταφόνι.  Αναπτύσσονται κυρίως στις πλαγιές των βράχων με νότιο προσανατολισμό, λόγω της μεγαλύτερης επίδρασης της ηλιακής ακτινοβολίας και των ατμοσφαιρικών συνθηκών, κάτι που έχει παρατηρηθεί παγκοσμίως. Η στρωμάτωση των κροκαλοπαγών και ψαμμιτών. Κατακόρυφες ρωγμές και ρήγματα κατακερματίζουν τους βράχους των Κροκαλοπαγών των Μετεώρων και επιτρέπουν την κυκλοφορία του νερού στο εσωτερικό. Παράλληλα, η έκθεση σε ατμοσφαιρικές συνθήκες οδηγεί σε διαφορική διάβρωση των πιο μαλακών στρωμάτων, με τη σταδιακή δημιουργία ολο και μεγαλύτερων κοιλοτήτων ταφόνι. Τα ταφόνι μεγαλώνουν και με την πλευρική συνένωση μικρότερων κοιλοτήτων. Οι μεγάλες κοιλότητες κάποιων ταφόνι σε μορφή βραχοσκεπών οδήγησε στην εκμετάλλευση τους από μοναχούς, καθώς ήταν πρόσφορες για την κατοίκηση και δημιουργία σκητών και κελιών, ενώ ταυτόχρονα προσέφεραν ασφάλεια λόγω της δυσκολίας πρόσβασης.

Το ανάγλυφο της περιοχής ενδείκνυται για πεζοπορία και αναρριχητικές δραστηριότητες στους βράχους που περιβάλλουν το χωριό του Αγίου Δημητρίου. Δυτικά της εισόδου στο χωριό βρίσκουμε το εξωκλήσσι της Αγίας Μαρίνας. Στα ανατολικά και σε μικρή απόσταση από το χωριό, βρίσκεται το πάρκο και το εξωκλήσσι της Ζωοδόχου Πηγής, απέναντι από το βράχο «Μαντήλια». Εκεί γίνεται κάθε χρόνο το «Κρέμασμα των Μαντηλιών», όπου αναρριχητές ανεβαίνουν στο μονύδριο της Παναγίας της Ζωοδόχου Πηγής και αλλάζουν τα μαντήλια που είχαν κρεμαστεί εκεί σε εσοχή, ως τάματα στην Παναγία.